Tóm tắt
Thời gian qua, tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản thông qua thủ đoạn giao dịch quyền sử dụng đất diễn biến ngày càng phức tạp, gây thiệt hại nghiêm trọng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Thực tiễn tố tụng cho thấy, vẫn còn có sự không thống nhất trong việc xác định đối tượng tác động và thiệt hại của tội phạm, dẫn đến việc định giá sai tài sản, kéo dài thời hạn giải quyết vụ án và phát sinh chi phí không cần thiết. Bài viết này phân tích một số sai sót thường gặp, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn trong việc xác định đúng đối tượng tác động của tội phạm, từ đó đề xuất hướng xử lý thống nhất, góp phần nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm xâm phạm sở hữu.
Từ khóa: Lừa đảo chiếm đoạt tài sản; quyền sử dụng đất; đối tượng tác động; thiệt hại; trách nhiệm tố tụng.
1. Đặt vấn đề
Trong nhóm tội phạm xâm phạm sở hữu, hành vi chiếm đoạt tài sản thông qua các giao dịch quyền sử dụng đất đang nổi lên với tính chất tinh vi, phức tạp và khó phát hiện. Nhiều đối tượng lợi dụng sự tin tưởng, kẽ hở trong quản lý đất đai, hoặc sử dụng giấy tờ giả để thực hiện hành vi gian dối chiếm đoạt tài sản, gây thiệt hại lớn cho người dân và ảnh hưởng đến uy tín của cơ quan tiến hành tố tụng nếu xử lý không chính xác. Việc xác định sai đối tượng tác động của tội phạm không chỉ dẫn đến sai sót trong định giá tài sản và khung hình phạt, mà còn kéo dài thời gian điều tra, phát sinh chi phí tố tụng và có thể ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của các bên. Do đó, nhận thức đúng và thống nhất về bản chất thiệt hại và đối tượng tác động của loại tội phạm này là yêu cầu cấp thiết trong thực tiễn áp dụng pháp luật hiện nay.
2. Nhận diện hành vi phạm tội từ thực tiễn
Qua tổng kết các vụ án đã khởi tố, truy tố, xét xử tại địa bàn Đồng Nai, hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản qua giao dịch quyền sử dụng đất thường biểu hiện dưới hai dạng chủ yếu:
Thứ nhất – lợi dụng giao dịch hợp pháp để chiếm đoạt: Người phạm tội lợi dụng sự tin cậy hoặc hợp đồng chuyển nhượng, tặng cho có điều kiện để 'mượn' quyền sử dụng đất, sau đó tự ý bán hoặc thế chấp cho người khác nhằm chiếm đoạt tiền. Hành vi này thường cấu thành tội Lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo Điều 174 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).
Thứ hai – làm giả giấy tờ để chiếm đoạt: Người phạm tội làm giả Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất đứng tên mình, sau đó đem bán hoặc thế chấp để chiếm đoạt tài sản. Trường hợp này cấu thành tội Lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Điều 174 BLHS), đồng thời có thể bị xem xét thêm tội Làm giả con dấu, tài liệu của cơ quan, tổ chức (Điều 341 BLHS).
3. Cơ sở lý luận trong việc xác định đối tượng tác động
Theo lý luận tội phạm học, đối tượng tác động của tội phạm chiếm đoạt tài sản là giá trị vật chất hoặc lợi ích kinh tế bị dịch chuyển trái pháp luật từ chủ thể hợp pháp sang người phạm tội. Trong tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, hành vi phạm tội được xem là hoàn thành khi người phạm tội đạt được lợi ích vật chất thông qua thủ đoạn gian dối, tức là khi người phạm tội đã chiếm đoạt được tài sản cụ thể (thường là tiền). Do đó, đối tượng tác động thực sự trong các vụ án này là tài sản bị chiếm đoạt, không phải quyền sử dụng đất – vốn chỉ là phương tiện hoặc điều kiện để thực hiện hành vi phạm tội.
4. Phân định thiệt hại và tư cách tố tụng
Việc xác định đúng đối tượng tác động giúp phân định chính xác ai là bị hại, ai là người có quyền lợi – nghĩa vụ liên quan trong vụ án:
- Ở trường hợp lợi dụng giao dịch hợp pháp, người bị mất tiền (người mua hoặc cho vay) là bị hại, còn chủ sử dụng đất hợp pháp là nguyên đơn dân sự.
- Ở trường hợp làm giả giấy tờ để chiếm đoạt, người trực tiếp bị chiếm đoạt tiền là bị hại, còn người làm giả là bị can.
Từ đó, có thể khẳng định: đối tượng tác động của tội phạm là số tiền bị chiếm đoạt, không phải giá trị quyền sử dụng đất được thể hiện trên giấy tờ.
5. Sai sót thực tiễn và hệ quả pháp lý
Thực tiễn cho thấy, một số cơ quan tiến hành tố tụng vẫn xác định sai đối tượng tác động, dẫn đến định giá quyền sử dụng đất thay vì định giá số tiền bị chiếm đoạt. Hệ quả của cách làm này gồm: kéo dài thời gian điều tra, truy tố do phải trưng cầu định giá đất đai; gây lãng phí ngân sách tố tụng và sai lệch giá trị thiệt hại; làm sai khung hình phạt và tiềm ẩn trách nhiệm pháp lý cho cơ quan, người tiến hành tố tụng nếu gây thiệt hại tài chính Nhà nước.
6. Trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng
Theo Điều 30 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, vấn đề dân sự có thể được giải quyết trong cùng vụ án hình sự nếu không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án. Để bảo đảm xử lý khách quan, đúng pháp luật, các cơ quan tiến hành tố tụng cần: xác định đúng bản chất hành vi và đối tượng tác động là tài sản bị chiếm đoạt (tiền); chỉ định giá quyền sử dụng đất khi có căn cứ chứng minh thiệt hại vật chất trực tiếp; phối hợp chặt chẽ giữa Cơ quan điều tra – Viện kiểm sát – Tòa án trong phân định trách nhiệm dân sự và hình sự; bảo đảm quyền lợi hợp pháp của người bị hại và người có liên quan, tránh oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm.
7. Kiến nghị và hướng phòng ngừa
Cần thống nhất nhận thức nghiệp vụ trong toàn ngành Kiểm sát và các cơ quan tiến hành tố tụng rằng đối tượng tác động của tội phạm chiếm đoạt là tài sản (tiền), không phải quyền sử dụng đất; tăng cường đào tạo kỹ năng định giá và xác định thiệt hại cho Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán; đồng thời ứng dụng công nghệ số hóa trong quản lý đất đai, kết nối cơ sở dữ liệu quốc gia để ngăn chặn việc làm giả giấy tờ hoặc giao dịch chồng chéo.
8. Kết luận
Xác định đúng đối tượng tác động và thiệt hại của tội phạm là điều kiện tiên quyết để đấu tranh có hiệu quả với tội phạm xâm phạm sở hữu. Đối với các vụ án lừa đảo chiếm đoạt tài sản thông qua giao dịch quyền sử dụng đất, cần thống nhất rằng: tài sản bị chiếm đoạt – thường là tiền – mới là đối tượng tác động của tội phạm; quyền sử dụng đất chỉ là phương tiện hoặc điều kiện để thực hiện hành vi chiếm đoạt. Nhận thức đúng, xử lý thống nhất và đề cao trách nhiệm của từng khâu tố tụng sẽ góp phần nâng cao chất lượng công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra, truy tố, xét xử, bảo đảm tính pháp chế xã hội chủ nghĩa và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, Nhà nước.